انسان‌ها از دوران باستان شیفته‌ی اندازه‌گیری زمان بوده‌اند. اما تا به حال فکر کرده‌اید اولین ساعت مچی جهان چه زمانی و چگونه اختراع شد؟ این مقاله شما را با داستان جذاب اختراع اولین ساعت مچی و سیر تکامل ساعت‌ها آشنا می‌کند.
بیایید با هم سفری به گذشته داشته باشیم تا ببینیم اولین ساعت مچی چطور به وجود آمد و چه کسانی اولین بار از آن استفاده کردند. همچنین در این مسیر سری به تاریخچه‌ی ساعت در ایران و ابزارهای باستانی تشخیص زمان خواهیم زد.
پس آماده باشید تا با ملکه‌ها، مخترعان و سربازانی آشنا شویم که سیر تحول ساعت را شکل داده‌اند!
برای آشنایی با عملکرد و ویژگی‌های ساعت سه موتوره این مطلب را بخوانید.
اولین ساعت مچی جهان توسط چه کسی اختراع شد، چرا و چگونه؟
شاید عجیب باشد که ایده‌ی بستن ساعت به مچ دست ابتدا چندان جدی گرفته نمی‌شد. در سال ۱۵۷۱، رابرت دادلی یک «ساعت بازویی» به ملکه الیزابت اول هدیه داد.
این شاید نخستین باری باشد که کسی وسیله‌ای شبیه ساعت را روی دست خود بسته است. البته این ساعت که بیشتر شبیه یک دستبند تزئینی بود، یک اختراع کنجکاوانه به حساب می‌آمد و تأثیر زیادی در رواج ساعت مچی نگذاشت.
باید بیش از دو قرن می‌گذشت تا ساعت مچی واقعاً به عنوان یک ابتکار جدی پا به عرصه بگذارد. در سال ۱۸۱۰ میلادی، ملکه کارولین مورات (خواهر ناپلئون بناپارت و ملکه ناپل) از ساعت‌ساز نامدار سوئیسی آبراهام-لوئی برگه خواست تا یک ساعت مخصوص بسازد که بتوان آن را مانند دستبند به مچ بست.
نتیجه‌ی این سفارش، ساعتی بود که در سال ۱۸۱۲ به او تحویل داده شد و بسیاری آن را اولین ساعت مچی جهان به معنای واقعی می‌دانند.
این ساعت دارای مکانیزم تکرار (اعلام زمان با زنگ) بود و روی یک دستبند قرار داشت؛ ترکیبی از جواهر و فناوری که در آن زمان بی‌سابقه بود. بیش از ۵۰ سال بعد، در سال ۱۸۶۸ میلادی، شرکت سوئیسی پتک فیلیپ نیز یک ساعت مچی (دستبندی) برای کُنتِس کوسکوویچ اهل مجارستان ساخت.
این ساعت که هنوز هم باقی مانده است، یکی از اولین نمونه‌های ساعت مچی به شمار می‌آید و نشان می‌دهد ایده‌ی ساعت مچی کم‌کم در حال جا افتادن بود.
جالب اینجاست که در آن دوران، ساعت مچی بیشتر یک وسیله‌ی زنانه تلقی می‌شد. تقریباً تمام مشتریان اولیه‌ی ساعت‌های مچی بانوان اشرافی بودند و حتی کارخانه‌های ساعت‌سازی، محصولاتشان را به عنوان زیورآلاتی شبیه “دستبند” تبلیغ می‌کردند.
اما واقعاً چرا ساعت مچی اختراع شد؟ دلیل اولیه احتمالاً ترکیبی از مد و کاربرد بود. برای یک بانوی سلطنتی مثل کارولین مورات، داشتن یک ساعت لوکس که همیشه مانند النگو همراهش باشد جذابیت داشت.
برای خرید انواع ساعت، عینک، کیف، زیورآلات و عطر از برندهای معتبر، به فروشگاه لوکسیانو سر بزنید.
این ایده‌ی نوآورانه نشان داد که ساعت می‌تواند فراتر از یک ابزار بزرگ روی دیوار یا یک قطعه‌ی جیبی باشد و تبدیل به زیوری همراه شخص شود. به این ترتیب، اولین ساعت مچی جهان با ابتکار یک ملکه و مهارت یک ساعت‌ساز نابغه متولد شد و راه را برای تحول بزرگی در دنیای زمان‌سنجی باز کرد.
چه کسانی اولین بار از آن استفاده کردند؟
همان‌طور که دیدیم، نخستین کاربران ساعت مچی بانوان اشرافی بودند. ملکه الیزابت اول در قرن شانزدهم یک نمونه‌ی اولیه (ساعت بازویی) داشت که البته بیشتر جنبه‌ی تجملاتی داشت.
در اوایل قرن نوزدهم نیز ملکه کارولین مورات عملاً اولین کسی شد که یک ساعت مچی را برای استفاده‌ی دائمی سفارش داد و به دست بست.
پس از او هم زنان نجیب‌زاده‌ای مانند کنتس کوسکوویچ از پیشگامان بستن ساعت به مچ دست بودند. در مقابل، آقایان آن دوران تا مدت‌ها ساعت جیبی را نماد شأن مردانه می‌دانستند و شاید فکر می‌کردند بستن ساعت روی مچ کار عجیبی است (تصورش را بکنید!).
اما طولی نکشید که مردان ماجراجو و نظامی به ارزش عملی ساعت مچی پی بردند. یکی از اولین مردانی که ساعت مچی به دست کرد، هوانورد مشهور برزیلی آلبرتو سانتوس-دومون بود.
او در سال ۱۹۰۴ میلادی از دوستش لویی کارتیه خواست ساعتی بسازد که هنگام پرواز بتواند بدون درگیر کردن دست‌ها زمان را بخواند. کارتیه نیز برای او ساعت «سانتوس» را طراحی کرد که نخستین ساعت مچی مردانه و اولین ساعت مخصوص خلبانان به شمار می‌آمد.
البته پیش از سانتوس هم برخی افسران ارتش متوجه مزیت‌های ساعت مچی شده بودند. در دهه‌ی ۱۸۸۰ میلادی، افسران بریتانیایی طی جنگ‌های استعماری (مثلاً جنگ ۱۸۸۵ برمه) شروع به بستن ساعت‌های جیبی خود به مچ دست با کمک بند چرمی کردند.
آن‌ها فهمیده بودند که برای هماهنگی عملیات، نمی‌توان مدام ساعت جیبی را از جیب درآورد و نگاه کرد. شرکت‌هایی مانند Mappin & Webb در دهه‌ی ۱۸۹۰، مدل‌هایی موسوم به «ساعت کمپین» برای سربازان تولید کردند که در اصل همان ساعت جیبی با بند مچی بود.
بنابراین می‌توان گفت نخستین استفاده‌کنندگان ساعت مچی ابتدا زنان (به عنوان زیوری مد روز) و سپس مردان نظامی (به عنوان ابزاری کارآمد در میدان نبرد) بودند. پس از جنگ جهانی اول، دیدگاه عموم مردان نسبت به ساعت مچی کاملاً تغییر کرد و استفاده از آن فراگیر شد.
سربازانی که در میادین جنگ از ساعت مچی بهره بردند، نشان دادند که این وسیله چقدر می‌تواند مفید باشد و دیگر ساعت مچی یک کالای زنانه تلقی نمی‌شد. برای جمع‌بندی بهتر, در جدول زیر برخی رویدادهای مهم مربوط به اختراع و رواج اولین ساعت‌های مچی را مشاهده می‌کنید:
سال رویداد تاریخی مرتبط با ساعت مچی.
۱۵۷۱ اولین اشاره‌ی تاریخی به ساعت مچی – هدیه‌ی یک «ساعت بازویی» از رابرت دادلی به ملکه الیزابت اول.
۱۸۱۰/۱۸۱۲ ساخت اولین ساعت مچی واقعی توسط برگه برای ملکه کارولین مورات (سفارش در ۱۸۱۰، تحویل در ۱۸۱۲).
۱۸۶۸ طراحی ساعت مچی توسط پتک فیلیپ برای کنتس کوسکوویچ مجارستان – یکی از نخستین نمونه‌های ساعت مچی ثبت‌شده در جهان.
۱۸۸۰ها استفاده‌ی محدود از ساعت مچی در میان افسران ارتش بریتانیا (بستن ساعت جیبی به مچ) در جنگ‌های استعماری دهه ۱۸۸۰.
۱۹۰۴ ساخت ساعت مچی «سانتوس» توسط کارتیه به درخواست سانتوس-دومون – اولین ساعت مچی مردانه و مخصوص هوانوردی.
۱۹۱۴–۱۹۱۸ عمومیت یافتن ساعت مچی میان مردان طی جنگ جهانی اول و تبدیل آن به جزء استاندارد پوشش نظامیان.
با معروف‌ترین و باکیفیت‌ترین برندهای ساعت‌سازی ژاپنی در این مقاله آشنا شوید.
تاریخچه ساعت در ایران چگونه است؟
تاریخچه‌ی زمان‌سنجی در سرزمین ایران نیز بسیار پربار و کهن است. ایرانیان باستان از نخستین اقوامی بودند که برای اندازه‌گیری زمان، ابزارهای مبتکرانه‌ای ساختند. ساعت آفتابی (یا شاخص خورشیدی) و ساعت آبی از قدیمی‌ترین وسایل زمان‌سنجی در ایران به شمار می‌روند.
نمایی از یک ساعت آبی سنتی ایران (پنگان) که شامل تشت آب و کاسه‌ی سوراخ‌دار است؛ با پر شدن کاسه و فرو رفتن آن، یک واحد زمان سپری می‌شود.
استفاده از ساعت‌های آبی در ایران (معروف به «پنگان» یا «فنجان») حداقل از حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد رایج بوده است.
در مناطق کویری مانند یزد و گناباد، مردم باستان برای تقسیم منصفانه‌ی آب قنات، از همین ساعت‌های آبی استفاده می‌کردند.
روش کار چنین بود که کاسه‌ی کوچک سوراخ‌داری روی آب یک تشت بزرگ شناور می‌شد و طی زمانی معین از آب پر شده، غرق می‌گردید؛ به این ترتیب، مدت مشخصی (مثلاً یک «ساعت») سپری می‌شد.
جالب است بدانید این روش به قدری کارآمد بود که مثلاً در روستای زِبد (خراسان) تا سال ۱۹۶۵ میلادی همچنان از ساعت آبی برای محاسبه‌ی زمان آب‌یاری استفاده می‌شد!
در دوره‌های بعد، ابزارهای پیشرفته‌تری برای تعیین زمان به ایران راه یافت. ساعت‌های مکانیکی احتمالاً از اواخر قرون وسطی به تدریج وارد دربار پادشاهان ایران شدند. بر اساس منابع تاریخی، در اواخر قرن پانزدهم میلادی یک ساعت مکانیکی ساخت اروپا به دربار سلطان حسین بایقرا در هرات رسید.
شاهان آن دوران (در ایران و عثمانی) کوشش کردند نمونه‌ای مشابه آن را بسازند تا فن‌آوری ساعت‌سازی منحصر به اروپایی‌ها نماند.
ظاهراً یک صنعتگر ایرانی به نام محمد حافظ اصفهانی موفق شد سازوکار آن ساعت را درک کند و نخستین ساعت مکانیکی ساخت ایران را در هرات بسازد.
او همچنین ساعت‌های مکانیکی دیگری برای درباریان در سمرقند و کاشان ساخت که نشان‌دهنده‌ی انتقال این فناوری به صنعتگران ایرانی است.
به مرور زمان، ساعت‌های ساخته‌شده توسط ایرانیان نیز پیچیده‌تر شدند. گزارشی از سال ۱۵۴۲ میلادی حاکی است که در بازار تبریز ساعتی قرار داشته که هر ساعت با ناقوس و حرکت عروسک‌های مکانیکی، زمان را اعلام می‌کرد.
وجود چنین ساعت پیشرفته‌ای در آن دوران نشان می‌دهد ایرانیان اصول ساعت‌سازی را فراگرفته بودند و توانسته بودند ساعت‌های عظیم با طراحی ابتکاری بسازند.
در دوران قاجار، علاقه به ساعت بیش از پیش شد. داشتن ساعت‌های اروپایی برای اشراف و درباریان تبدیل به نشانی از تجدد و تشخص گردید. شاهان قاجار مجموعه‌هایی از انواع ساعت‌های جیبی و دیواری داشتند و حتی ساعت‌های برجی بزرگی را در کاخ‌های خود نصب کردند.
به عنوان نمونه، ناصرالدین شاه در سفرهایش به اروپا مجذوب برج‌های ساعت شد. او در سال ۱۸۷۳ میلادی هدیه‌ای ارزشمند از ملکه ویکتوریا دریافت کرد: یک ساعت بزرگ و دوطرفه که دستور داد آن را بر فراز کاخ شمس‌العماره در تهران نصب کنند.
این ساعت هر ساعت بانگ می‌زد و گفته می‌شود نخستین ساعت عمومی تهران بود. صدای بلند ناقوسش اما ساکنان کاخ را کلافه کرد تا جایی که شاه فرمان داد شدت صدایش را کمتر کنند!
این ساعت سال‌ها بعد از کار افتاد و بیش از یک قرن خاموش بود تا اینکه در سال ۲۰۱۲ میلادی پس از مرمت دوباره به صدا درآمد. به طور کلی، تاریخچه‌ی ساعت در ایران از دستگاه‌های ساده‌ای مانند ساعت آفتابی و آبی آغاز شد و با ورود ساعت‌های مکانیکی پیچیده در دوران صفویه و قاجار ادامه یافت.
امروزه انواع ساعت‌های مدرن – از ساعت‌های اتمی فوق دقیق گرفته تا ساعت‌های مچی هوشمند روی دست ما – نتیجه‌ی همین مسیر طولانی در گذر زمان هستند.
ابزارهای تشخیص زمان از دوران باستان تا عصر مدرن چه بوده‌اند؟
حال که صحبت از گذشته شد، بد نیست مروری بر مهم‌ترین ابزارهایی که انسان‌ها برای تشخیص زمان از باستان تاکنون به کار گرفته‌اند داشته باشیم:
ساعت آفتابی (خورشیدی):
احتمالاً قدیمی‌ترین ابزار زمان‌سنجی بشر که با استفاده از سایه‌ی خورشید کار می‌کند. نمونه‌های اولیه‌ی ساعت آفتابی به حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد.
در ایران باستان نیز شاخص‌های آفتابی برای تعیین اوقات روز (مثلاً زمان‌های نیایش و کار) به کار می‌رفتند.
ساعت آبی (کلِپسیدرا):
نوعی ساعت که بر مبنای جریان آب زمان را می‌سنجد. استفاده از ساعت‌های آبی حدود ۱۶ قرن قبل از میلاد در مصر و بابل آغاز شد و در ایران از ۵ قرن قبل از میلاد رواج داشت.
این وسیله شامل ظرف‌های مدرج یا کاسه‌ی شناور بود و یکی از دقیق‌ترین ابزارهای زمان‌سنجی دنیای باستان محسوب می‌شد.
ساعت شمعی:
یک روش ابتکاری دیگر که در چین و اروپا رواج داشت، استفاده از شمع‌های مدرج برای اندازه‌گیری زمان بود. با سوزاندن تدریجی شمع و مشاهده‌ی خطوطی که روی آن علامت‌گذاری شده بود، مدت زمان سپری‌شده را تخمین می‌زدند.
این ابزار مخصوصاً برای سنجش زمان در شب کاربرد داشت و به پادشاهان امکان می‌داد بدون نور خورشید نیز زمان را بسنجند.
ساعت شنی:
ساعت شنی یا ماسه‌ای از دو حباب شیشه‌ای تشکیل شده که ماسه به آهستگی از حباب بالا به حباب پایین می‌ریزد و زمان را اندازه می‌گیرد. ساعت شنی احتمالاً در اوایل قرون وسطی اختراع شد و از قرن چهاردهم میلادی به بعد شواهد قطعی از کاربرد آن دیده می‌شود.
این وسیله در کشتی‌های دریانوردی (مثلاً در سفرهای اکتشافی فرناند ماژلان) برای محاسبه‌ی زمان بسیار محبوب و قابل اعتماد بود.
ساعت مکانیکی:
در اواخر قرون وسطی (حدود سال ۱۳۰۰ میلادی) ساعت‌های مکانیکی وزنه‌ای در اروپا اختراع شدند. این ساعت‌ها با افتادن آهسته‌ی وزنه و گردش چرخ‌دنده‌ها کار می‌کردند.
در قرن شانزدهم میلادی، با اختراع فنر کوک توسط ساعت‌سازان آلمانی (احتمالاً پیتر هنلین)، امکان ساخت ساعت‌های قابل حمل (ساعت جیبی) فراهم شد.
تحول بزرگ بعدی در دقت ساعت‌ها، افزودن فنر تعادل در سال ۱۶۵۷ توسط کریستیان هویگنس بود که خطای ساعت‌های جیبی را از چند ساعت به چند دقیقه در روز کاهش داد.
همچنین در همین دوران، نصب آونگ در ساعت‌های پاندولی (۱۶۵۶ م.) توسط هویگنس دقت ساعت‌های بزرگ را متحول کرد.
ساعت جیبی:
پس از کوچک‌تر شدن مکانیزم ساعت‌ها، از قرن ۱۷ به بعد ساعت‌های جیبی رواج یافتند. مردان اشراف ساعت جیبی را با زنجیری به جیب جلیقه‌ی خود متصل می‌کردند و نشانه‌ی شأن و رسمیت می‌دانستند. ساعت جیبی تا اوایل قرن بیستم زمان‌سنج اصلی همراه آقایان بود و ساعت مچی چندان رایج نبود.
ساعت مچی:
ساعت جیبی در نهایت جای خود را به ساعت مچی داد. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، ساعت مچی ابتدا در بین زنان در قرن ۱۹ رواج یافت و سپس در اوایل قرن ۲۰ میان مردان مقبولیت پیدا کرد.
با همه‌گیر شدن ساعت مچی، هر فرد یک “ساعت همراه” روی مچ دست خود داشت که به راحتی قابل مشاهده بود و به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره تبدیل شد.
ساعت کوارتز و دیجیتال:
در دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی انقلاب بزرگی در صنعت ساعت رخ داد. با توسعه‌ی تکنولوژی کوارتز، ساعت‌هایی به بازار آمدند که با باتری کار می‌کردند و نیاز به کوک مداوم نداشتند. اولین ساعت مچی کوارتز جهان در سال ۱۹۶۹ (مدل Astron از شرکت سیکو) معرفی شد.
در همین دوران ساعت‌های دیجیتال نیز فراگیر شدند و صنعت ساعت‌سازی سنتی سوئیسی را با چالشی جدی مواجه کردند، چرا که ساعت‌های کوارتز دقت بالا و قیمت پایینی داشتند.
ساعت اتمی:
برای رسیدن به نهایت دقت در زمان‌سنجی، ساعت اتمی اختراع شد. ساعت‌های اتمی (از اواسط قرن بیستم) با اندازه‌گیری فرکانس تشعشع اتم‌ها (معمولاً اتم سزیم) زمان را با دقت بی‌سابقه‌ای اندازه می‌گیرند.
خطای این ساعت‌ها به قدری ناچیز است که در میلیون‌ها سال شاید به یک ثانیه هم نرسد. امروزه زمان‌بندی استاندارد جهانی (UTC) بر اساس مجموعه‌ای از ساعت‌های اتمی در سراسر دنیا تنظیم می‌شود.
ساعت هوشمند:
جدیدترین تحول دنیای ساعت، ساعت هوشمند است که در دهه‌ی ۲۰۱۰ میلادی به محبوبیت بالایی رسید. این گجت‌ها علاوه بر نمایش زمان، قابلیت‌هایی شبیه یک گوشی هوشمند دارند و نقش دستیار دیجیتال را ایفا می‌کنند.
ساعت هوشمند در واقع بازگشتی تکامل‌یافته به ایده‌ی ساعت همراه روی مچ است؛ ترکیبی از زمان‌سنجی با فناوری محاسباتی که شاید حتی مخترعان قدیم هم تصورش را نمی‌کردند.
امروز وقتی به ساعت مچی روی دستتان نگاه می‌کنید، پشت هر تیک‌تاک آن تاریخ طولانی و پرفرازونشیبی نهفته است. مسیری که از یک سایه‌ی ساده بر دیوار شروع شد و به صفحه‌ی هوشمند کوچک روی مچ دست شما رسیده است.
شاید دفعه‌ی بعد که عقربه‌های ساعتتان را دنبال می‌کنید، لبخند بزنید و به یاد آورید که چه سفر شگفت‌انگیزی طی شده تا این همراه کوچک و دوست‌داشتنی زمان به ما برسد.
منابع :